Zewnętrzne wyrzutnie torpedowe

Jedną z tendencji w rozwoju okrętów podwodnych obecnych od samego początku istnienia tej broni była chęć zwiększenia ilości dostępnych wyrzutni torpedowych. Początkowo, wczesne okręty podwodne – z racji swojej niewielkiej wyporności, a co za tym idzie, niewielkiej ilości miejsca w kadłubie – posiadały jedną lub dwie dziobowe wyrzutnie torpedowe (np. brytyjskie okręty podwodne typu Holland lub typu A, amerykańskie okręty typu Plunger, niemiecki okręt typu U1). Gdy zaczęto konstruować większe okręty, możliwe stało się umieszczenie na nich więcej niż jednej wyrzutni dziobowych oraz przynajmniej jedną wyrzutnię rufową. Ograniczenie wynikające z niedostatecznej ilości miejsca w kadłubie starano się usunąć instalując wyrzutnie zewnętrzne – umieszczone poza kadłubem sztywnym – na górnym pokładzie.
Jednym z rozwiązań zewnętrznych wyrzutni torpedowych była instalacja pomysłu Stefana Drzewieckiego (w krajach anglosaskich znana pod nazwą „Drop-collar torpedo launcher”). Drzewiecki opatentował swój wynalazek pod koniec XIX wieku.
Wyrzutnia Drzewieckiego zbudowana była z poziomej szyny, umieszczonej wzdłuż okrętu, do której przymocowane były dwa pierścienie (kołnierze) obejmujących kadłub torpedy. Torpeda była podwieszana do szyny przy użyciu pierścieni. Jeden koniec szyny był zamocowany przegubowo do kadłuba okrętu. Drugi koniec szyny mógł być (przy pomocy pneumatycznego siłownika) odsuwany od burty okrętu. W ten sposób szyna (wraz z podwieszoną torpedą) mogła być odchylona od osi podłużnej okrętu. Gdy kąt pomiędzy szyną a osią podłużną kadłuba osiągnie nastawioną wcześniej wartość, nastąpi automatyczne uruchomienie silnika torpedy. System Drzewieckiego rozwiązywał problem celowania torped w czasach, gdy torpedy nie były wyposażone w żyroskopowy system strzału kątowego. Dzięki możliwości odpalenia torpedy pod dowolnym kątem z zakresu od 0 do 90° unikano konieczności manewrowania całym okrętem (jak w przypadku odpalania torped z nieruchomych wyrzutni wewnętrznych). Ponadto, podczas odpalania torpedy z wyrzutni Drzewieckiego nie wykorzystywano sprężonego powietrza, które wydostając się na powierzchnię wody zdradzało pozycję okrętu. Oczywistą wadą systemu była stała ekspozycja torpedy na działanie wody morskiej oraz ciśnienia. Ponieważ wyrzutnie Drzewieckiego przestały być stosowane przed wprowadzeniem bomb głębinowych, nigdy nie musiano rozwiązywać problemu oddziaływania fali uderzeniowej na odsłoniętą torpedę.

Rys. 1. Rysunek przedstawiający wyrzutnię systemu Drzewieckiego (widok z góry) [1]

Wyrzutnie Drzewieckiego były szczególnie popularne w Rosji (gdzie większość okrętów podwodnych Carskiej Marynarki Wojennej wyposażono w takie wyrzutnie – okręty typu Bars, Narval, Morzh, Kaiman, Delfin) oraz we Francji (okręt Gustave Zédé, okręty typu Brumaire).

Fot. 1. Okręt podwodny Morzh z widocznymi wyrzutniami systemu Drzewieckiego pod górnym pokładem [2]

Fot. 2. Okręt podwodny Narval z widocznymi wyrzutniami systemu Drzewieckiego pod górnym pokładem [2]

Fot. 3. Okręt podwodny Bars z widocznymi wyrzutniami systemu Drzewieckiego pod górnym pokładem [2]

Fot. 4. Okręt podwodny Gustave Zédé  z widocznymi
wyrzutniami systemu Drzewieckiego pod górnym pokładem

Fot. 5. Rufowa część modelu okrętu podwodnego Gustave Zédé 
z widoczną wyrzutnią systemu Drzewieckiego [3]

Fot. 6. Okręt podwodny SM U-14 (ex Curie - francuski okręt typu Brumaire) widocznymi
 wyrzutniami systemu Drzewieckiego pod górnym pokładem [4]

Fot. 7. Okręt podwodny SM U-14 (ex Curie - francuski okręt typu Brumaire) widocznymi
 wyrzutniami systemu Drzewieckiego pod górnym pokładem [5]

Fot. 8. Kiosk okrętu podwodnego Curie (typ Brumaire) widoczną wyrzutnią systemu Drzewieckiego [6]

Innym rodzajem zewnętrznych wyrzutni torpedowych były rurowe, stałe wyrzutnie torpedowe. Miały one konstrukcję podobną do konstrukcji wewnętrznych wyrzutni torpedowych – zbudowane były z rury o średnicy wewnętrznej równej kalibrowi torpedy, pokryw wyrzutni – przedniej oraz tylnej a także osprzętu pomocniczego – instalacji do zatapiania i osuszania wyrzutni oraz wystrzelenia torpedy. Przykłady okrętów podwodnych, na których instalowano wyrzutnie tego typu:
- amerykańskie okręty USS Narwhal (SS-167) i USS Nautilus (SS-168)
- brytyjskie okręty typu T, trzy pierwsze okręty typu U
- niemieckie okręty podwodne typu VIIA
 

Fot. 9. USS Nautilus z widocznymi wylotami zewnętrznych, rufowych wyrzutni torpedowych [7]

Fot. 10. USS Nautilus z widocznymi wylotami zewnętrznych, dziobowych wyrzutni torpedowych [7]

Fot. 11. Okręty typu VIIA z widocznymi zewnętrznymi, rufowymi wyrzutniami torpedowymi

Najpowszechniej stosowanym typem zewnętrznych wyrzutni torpedowych były rurowe wyrzutnie obrotowe. Były one zbudowane podobnie jak nieruchome wyrzutnie rurowe, ale zamontowane były (najczęściej w zestawach po dwie wyrzutnie) na obrotowych stanowiskach. Gdy nieużywane, wyrzutnie ustawione były wzdłuż kadłuba, natomiast podczas przygotowywania do strzału, były obracane w odpowiednie położenie. Zewnętrzne wyrzutnie obrotowe były wyposażone w pokrywy przednie oraz tylne oraz instalacje zatapiania, osuszania wyrzutni oraz wystrzelenia torpedy. Istotnym elementem był mechanizm umożliwiający obracający wyrzutnie oraz blokujący ją w wybranym położeniu, a także system wskazujący aktualne wychylenie wyrzutni. Wyrzutnie obrotowe – podobnie jak i stałe – pozbawione były możliwości nastawiania kąta odchylenia żyroskopowego torpedy, lecz ta wada była niwelowana przez możliwość obrotu do odpowiedniego położenia. Obrotowe wyrzutnie torpedowe z reguły były przystosowane do strzelania zarówno na powierzchni jak i w zanurzeniu. Przykłady okrętów podwodnych, na których instalowano wyrzutnie tego typu:
- amerykańskie okręty podwodne typu AA oraz okręt G-1 (USS Seal)
- holenderskie okręty podwodne O19, O20, O24, KVII, KXV
- polskie okręty podwodne typu Orzeł oraz Wilk
- francuskie okręty podwodne typu Saphir, Redoutable oraz okręt Surcouf

Fot. 12. Okręt G-1 (późniejszy USS Seal) z widocznymi obrotowymi
 wyrzutniami torpedowymi pod górnym pokładem [8]

Fot. 13. Okręt ORP Wilk z widoczną obrotową rufową
 wyrzutnią torpedową pod górnym pokładem [9]

Okręty wyposażone w zewnętrzne wyrzutnie torpedowe służyły w trakcie Drugiej Wojny Światowej, jednak zebrane doświadczenie bojowe prowadziło do stopniowego wycofywania ich z użytku z powodu ich wad. Były nimi:
- brak możliwości obsługi torped załadowanych do wyrzutni zewnętrznych
- ekspozycja na działanie wody morskiej, ciśnienia oraz wybuchy bomb głębinowych
- stosunkowo złożone mechanizmy pomocnicze wyrzutni często ulegały awarii, prowadząc do wyłączenia wyrzutni z użytku (np. przypadek nieudanego ataku ORP Orzeł w dniu 11 kwietnia 1940, kiedy to zacięciu uległ mechanizm obracania wyrzutni lub też wadliwy mechanizm otwierania przednich pokryw wyrzutni na brytyjskich okrętach typu T).

Po Drugiej Wojnie Światowej wyporność konstruowanych okrętów podwodnych zwiększała się, dzięki czemu możliwe było zwiększenie ilości dziobowych wyrzutni torpedowych. Skonstruowano także hydrauliczne mechanizmy wspomagające oraz przyspieszające przeładowanie wyrzutni, co także wpłynęło na wielkość salwy torpedowej. Zewnętrzne wyrzutnie torpedowe zostały natomiast całkowicie zarzucone.

Źródła:

[1] Patent US 542876 A - S. Drzewiecki, Apparatus for ejecting or launching torpedoes
[2] I. D. Spassky, V. P. Semyonov, Norman Polmar, Submarines of the Tsarist Navy
[3] Sub-aliens - toy & RC model submarines
[4] SM U-14 (Austria-Hungary)
[5] Die k.u.k. U-Boote S.M.U. 12 - 17
[6] CURIE - Sous Marin
[7] Nautilus (SS-168)
[8] Seal / G-1 (SS-19½)
[9] Mariusz Borowiak, Stalowe drapieżniki